1. Sedes regni principales: miejsce i rola grodów w formowaniu się wczesnośredniowiecznego władztwa Piastów
Grody stanowią część krajobrazu osadniczego formującego się w X w. władztwa Mieszka I, a więc pierwszego historycznego księcia z dynastii Piastów. Funkcje tych niekiedy potężnych pod względem kubatury wałów i zajmowanej powierzchni obiektów są wciąż analizowane przez archeologów i historyków. Od dawna podejmowano dyskusje na temat tego, czy obiekty te pełniły wyłącznie funkcję militarną, czy też może odgrywały rolę gospodarczą, kultową i administracyjną. Szczególnie duże znaczenie mają w tym przypadku sedes regni principales, ale też tzw. grody centralne, które również w ostatnich latach interesowały naukowców, szczególnie w ujęciu interdyscyplinarnym. Nie dziwi więc przy tym fakt, że problematyka ta pozostaje szczególnie bliska środkowoeuropejskiej mediewistyce. Dyskusje prowadzone na gruncie polskiej historiografii między chociażby Karolem Buczkiem a Karolem Modzelewskim, a dotyczące funkcji grodów, są nadal kontynuowane przez kolejne pokolenia uczonych. Jednak współcześnie zaawansowane badania archeologiczne wsparte licznymi analizami specjalistycznymi pozwalają spojrzeć znacznie szerzej również na sedes regni principales.
1. Sedes regni principales: the place and role of strongholds in the emergence of the early medieval Piast dominion
Strongholds are a part of the settlement landscape of Mieszko I’s dominion in the making in the 10th century. He was the first historical prince of the Piast dynasty. The functions of these oftentimes mighty ramparts in terms of volume and the area occupied, have been a subject of archaeological and historical analyses. It has been a long debate as to whether these sites had an exclusively military function or played an economic, cultic and administrative role. The sedes regni principales are of special importance in this case, together with the so-called central strongholds which have also been of interest to scholars in recent years, especially from an interdisciplinary perspective. It comes as no surprise that this issue has been at the heart of Central European medieval studies. Discussions held in Polish historiography between, for example, Karol Buczek and Karol Modzelewski, and concerning the role of strongholds, continue among successive generations of scholars. However, contemporary advanced archaeological research supported by numerous specialised analyses allows us to take a much broader view of the sedes regni principales as well.
W Wiślicy znajdują się dwa wczesnośredniowieczne grodziska. Jedno z nich, tzw. grodzisko „na łąkach”, położone jest na wychodni skałki gipsowej w porośniętym łąkami starorzeczu Nidy, kilkadziesiąt metrów na południe od miasta. Drugie, określane jako „Regia”, znajdowało się w płn-zach. części „wyspy miejskiej”, w jej najwyższym punkcie, na obszarze, który później stał się częścią miasta lokacyjnego. Obecność dwóch grodów o zbliżonej chronologii, sugerującej ich czasowe współfunkcjonowanie, budziła pytania o ich wzajemne relacje i podział prerogatyw. Niektórzy przyjmowali możliwość ich równoczasowego użytkowania, zakładając rozdzielność ich funkcji: reprezentacyjno-rezydencjonalną w wypadku „Regii” oraz refugium w odniesieniu do grodziska „na łąkach”. Inni podważali funkcjonowanie obu grodów w tym samym czasie. Z zagadnieniem tym nieodłącznie związane są pytania o to który z grodów był starszy i który został zniszczony w trakcie najazdu w 1135 r. oraz o chronologię palatiów na „Regii”.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
Gród w Lądzie nie jest wymieniany w źródłach w rzędzie ośrodków, określanych jako "sedes regni principales", jednak wymowa znanych nam przekazów pozwala zrozumieć, że był miejscem nieprzeciętnym. Zapewne wynikało to z jego świetnej lokalizacji, choć niewykluczone, że decydowały jeszcze inne czynniki. Prawdopodobnie powstał w czasach plemiennych, później został przebudowany, a data tej inwestycji (ok. 940 r.) pozwala go nazywać "rówieśnikiem" cenralnych grodów piastowskich. Wraz z nimi przeżywał okres znakomitej koniunktury oraz doświadczył kryzysu lat 30. XI w. Czasy drugiej monarchii otworzyły przed nim nowy okres rozwoju oraz znakomite perspektywy na przyszłość. Trzy odsłony grodu, wymienione w tytule referatu, to trzy okresy jego dziejów, a także funkcji dostosowanych do zmieniającej się rzeczywistości historycznej.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
Muzeum Archeologiczne w Poznaniu Rezerwat Archeologiczny Genius Loci
Pod koniec okresu plemiennego, do poł. X w. okolice Sandomierza stanowiące północno-zachodnią rubież obszaru pomiędzy Wisłą a wschodnią granicą Gór Świętokrzyskich, funkcjonowały poza zasięgiem zainteresowania formujących się struktur wczesnopaństwowych w Wielkopolsce, na Rusi, czy w południowej Małopolsce. Sytuacja ta ulega radykalnej zmianie na przełomie X i XI w., kiedy tereny te stają się ważną częścią zakresu terytorialnego monarchii wczesnopiastowskiej, pozwalając na strategiczną kontrolę kierunków ekspansji politycznej i gospodarczej: pomiędzy Wielkopolską a Ziemią Krakowską, wybrzeżem Bałtyku a południem, Europą łacińską a Rusią. Sandomierz urasta wówczas do rangi jednego z głównych ośrodków państwa – sedes regni principales, umożliwiającego ekspansję ku wschodowi i południu. W XI-XII w. stanowi kolejno: ośrodek prowincji wczesnopiastowskiej, w XII w. ośrodek kasztelanii i siedzibę jednego z archidiakonatów diecezji krakowskiej, a w XII-XIII w. stolicę księstwa dzielnicowego.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
W ramach wystąpienia zreferowane zostaną wyniki najnowszych studiów dotyczących wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego w Kałdusie stanowiącego pozostałość historycznego Chełmna. Realizowany jest obecnie grant NCN w ramach, którego opracowano wiele kategorii artefaktów pozwalających wnioskować o zmieniających się funkcjach społeczno-kulturowych tego ośrodka na przestrzeni około 300 lat oraz jego roli regionalnej i ponadregionalnej.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
Zanim Santok stał się grodem określanym jako „strażnica i klucz królestwa” był dobrze prosperującym ośrodkiem, który zapoczątkowało osiedle założone w pradolinie u zbiegu rzek przez społeczność uczestniczącą w procesie wymiany. Źródła archeologiczne wskazują na interakcje pomiędzy strefą bałtycką, a dorzeczem Odry i przepływ dóbr szlakiem Warta-Noteć już w VIII wieku. W ciągu stulecia pozornie peryferyjny obszar został przekształcony w miejsce o dużym znaczeniu i potencjale, zintegrowany z odległymi terytoriami, jako węzłowy punkt w siatce połączeń wodnych. Pod koniec IX wieku osiedle otoczono wałami. Topografia grodu zmieniała się i pod koniec X wieku powstał wieloczłonowy kompleks grodowy. Potrzeba przejęcia kontroli nad węzłem komunikacyjnym o utrwalonym znaczeniu w sieci wymiany i przepływu dóbr było powodem włączenia Santoka w struktury organizowanego państwa Piastów. W pierwszej ćwierci XI wieku był ośrodkiem wielofunkcyjnym w systemie grodów państwowych, o utrwalonej pozycji.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
Położony w obrębie piastowskiego patrymonium ośrodek grodowy w Gieczu jest jednym z tzw. miejsc centralnych, którego wybitną pozycję polityczną i społeczną przypadającą już na okres panowania Bolesława Chrobrego, poświadcza zapis w Kronice polskiej Galla Anonima (I.8), który umieszcza go na elitarnej krótkiej liście wielkich grodów tego władcy.
Co było podstawą szczególnej rangi gieckiego ośrodka w strukturach piastowskiego władztwa? Jakie funkcje przypisywała mu dynastia? Podjęta zostanie próba odpowiedzi na te pytania w oparciu o wyniki ostatnich prac archeologicznych, nowe spojrzenie na efekty badań archiwalnych oraz weryfikację/uściślenie datowania zauważalnych zmian w organizacji przestrzennej i funkcjonalnej tworzącego się ośrodka w okresie przed- i wczesnopiastowskim. Poruszone też zostaną zagadnienia związane z najstarszymi materialnymi przejawami zmian kulturowych związanych z przyłączeniem się Piastów do kręgu kultury chrześcijańskiej.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
Wystąpienie dotyczyć będzie grodu na Ostrowie Tumskim w Poznaniu, który odgrywał istotną rolę w procesie formowania się władztwa Piastów. Decydowało o tym zarówno jego korzystne położenie, jak i funkcje łączone z tym miejscem. Intensywną rozbudowę umocnień grodu rejestruje się od około poł. X, natomiast wzrost jego znaczenia przypadł na okres panowania Mieszka I. Wówczas był to najlepiej ufortyfikowany ośrodek grodowy o wieloczłonowym podziale. To jedno z miejsc łączonych z konwersją na chrześcijaństwo oraz biskupi ośrodek misyjny. O randze tego miejsca świadczy architektura monumentalna, obecność pracowni złotniczej i poświadczona obróbka innych metali oraz liczne importy. Po kryzysie lat 30. XI w. gród poznański nadal pozostał liczącym się ośrodkiem, aż do lokacji miasta na lewym brzegu rzeki Warty w poł. XIII w.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
Referat będzie dotyczył znaczenia grodów w ustroju zarówno zjednoczonej monarchii piastowskiej, jak też księstw dzielnicowych, w oparciu o źródła pisane, z uwzględnieniem perspektywy historyczno-ustrojowej i otwartości na dialog z archeologami oraz przy założeniu komplementarności względem syntetycznego tekstu Franciszka Dąbrowskiego z 2018 roku o podobnej tematyce. Podjęta zostanie w nim próba określenia, jaki zakres funkcji grodów różnego szczebla znajduje bezpośrednie odzwierciedlenie w źródłach pisanych, jaki da się odtworzyć w oparciu o pewne generalne założenia oraz które z tych założeń przyjmowanych w dotychczasowej historiografii pozostają słuszne.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
Celem wystąpienia jest zaprezentowanie aktualnego stanu badań nad wczesnopiastowskim zespołem grodowym, powstałym na Górze Lecha w Gnieźnie. W pierwszej części zostanie dokonana próba przedstawienia szczególnych cech lokalizacji Gniezna w obrębie Wielkopolski północnej, wpływającej na rolę tego miejsca jako punktu centralnego. W dalszej części zostanie opisany w syntetycznym ujęciu obraz zespołu grodowego, przy czym nacisk zostanie położony na wyniki nowszych badań archeologicznych, częściowo dotąd niepublikowanych. W tym kontekście zostanie zaprezentowany unikalny w Wielkopolsce system wałów obronnych, licowanych kamiennymi murkami, charakterystycznymi dla budownictwa obronnego Śląska, Łużyc oraz terenów na południe. Szczególnym odkryciem jest odsłonięty fragment licowanej murkami bramy wjazdowej typu kleszczowego, prowadzącej do części książęcej grodu. Omówienia wymagają także zagadnienia związane z ukształtowaniem przestrzennym członów grodu.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
W 2025 r. mija 200 lat od pierwszych wykopalisk w Płocku – poszukiwania grobów Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego. Badania archeologiczne, intensywne zwłaszcza w latach 60. i 90. XX w., nadal trwają. Niniejszy tekst jest próbą podsumowania stanu wiedzy i możliwości interpretacji wyników badań archeologicznych, zarówno tych starszych, jak i odkryć dokonanych w ostatnich latach. Szczególny nacisk zostanie położony na kwestię początków grodu, zarówno w kontekście „plemiennego” osadnictwa Mazowsza, jak i budowy struktur wczesnopaństwowych. Scharakteryzowane zostaną przemiany przestrzenne i strukturalne płockiego grodu. Przestawiona zostanie kwestia płockich fundacji kościelnych – istotna ze względu na rolę Płocka jako rezydencji władców i siedziby biskupstwa. Warto także podjąć kwestię miejsca Płocka w sieci szlaków komunikacyjnych państwa piastowskiego.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
Kruszwica to miejsce, z którym wiąże się wielowiekowa tradycja historyczna, uznana za jedną z najstarszych w Polsce i dlatego od najdawniejszych czasów, w świadomości Polaków wiązano to miejsce z genezą państwa piastowskiego. Szczególne uwarunkowania przyrodniczo-kulturowe średniowiecznej Kruszwicy i regionu nad Gopłem spowodowały, że studia nad dziejami tego ośrodka zajmują ważną pozycję w historiografii Polski. Na stałe wpisała się Kruszwica w polską historię dynastyczną, budowę państwa piastowskiego i jego struktur. Podczas trwających przeszło 65 lat prac badawczych, przede wszystkim archeologicznych, pozyskano zbiór unikatowych źródeł kultury materialnej. Ich opracowanie, pozwoliło na weryfikację wielu dotychczasowych ustaleń dotyczących początków państwa, powstawania struktur kościelnych, administracyjnych i gospodarczych i poszerzyło istniejącą dotąd wiedzę historyczną o formowaniu się duchowych i materialnych podstaw instytucji władzy i kultu
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
Obszar Grzybowa we wczesnym średniowieczu podlegał dynamicznym przemianom, ściśle powiązanym z rozwojem władztwa Piastów. Zmiany w strukturze osadniczej wynikały z kompleksowych procesów politycznych, gospodarczych i militarno-administracyjnych, kształtujących domenę piastowską. Szczególnie istotnym momentem była budowa grzybowskiego grodu, którą realizowano w latach 919–923, a następnie kontynuowano te prace w latach 929–935 oraz na początku następnej dekady X wieku. W ten sposób w pierwszej połowie X wieku funkcjonował już obiekt o powierzchni 4,4 ha, który zaliczany jest do tzw. grodów centralnych. Prowadzone od końca lat osiemdziesiątych XX w. badania wykopaliskowe pozwoliły na wypracowanie interdyscyplinarnego modelu badawczego łączącego analizę źródeł archeologicznych i przyrodniczych. A zastosowanie metod porównawczych pozwoliło lepiej zrozumieć specyfikę mikroregionu grzybowskiego oraz jego rolę w kształtowaniu struktur państwowych we wczesnym średniowieczu.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
Nie ma większych wątpliwości, że Wrocław był jednym z najważniejszych ośrodków państwa Piastów. Był jednak także miejscem specyficznym, zarówno ze względu na relatywnie późnią (2. połowa X w.) metrykę jego powstania, jak i szczególne położenie, nieco na peryferiach kształtującego się państwa. Powstaje zatem pytanie, czy Wrocław rozwijał się tym samym rytmem co inne tzw. ośrodki centralne, czy też zachodziły tu zupełnie odmienne procesy społeczno-gospodarcze? Na to pytanie spróbuje się udzielić odpowiedzi śledząc losy grodu wrocławskiego od czasu jego powstania, po upadek znaczenia w 1. połowie XIII w. Wzięte pod uwagę zostaną zarówno okresy stabilne, jak przełomowe momenty w dziejach tego ośrodka, w porównaniu do innych, ważnych grodów państwa Piastów.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
