Gród w Lądzie nie jest wymieniany w źródłach w rzędzie ośrodków, określanych jako "sedes regni principales", jednak wymowa znanych nam przekazów pozwala zrozumieć, że był miejscem nieprzeciętnym. Zapewne wynikało to z jego świetnej lokalizacji, choć niewykluczone, że decydowały jeszcze inne czynniki. Prawdopodobnie powstał w czasach plemiennych, później został przebudowany, a data tej inwestycji (ok. 940 r.) pozwala go nazywać "rówieśnikiem" cenralnych grodów piastowskich. Wraz z nimi przeżywał okres znakomitej koniunktury oraz doświadczył kryzysu lat 30. XI w. Czasy drugiej monarchii otworzyły przed nim nowy okres rozwoju oraz znakomite perspektywy na przyszłość. Trzy odsłony grodu, wymienione w tytule referatu, to trzy okresy jego dziejów, a także funkcji dostosowanych do zmieniającej się rzeczywistości historycznej.

Pod koniec okresu plemiennego, do poł. X w. okolice Sandomierza stanowiące północno-zachodnią rubież obszaru pomiędzy Wisłą a wschodnią granicą Gór Świętokrzyskich, funkcjonowały poza zasięgiem zainteresowania formujących się struktur wczesnopaństwowych w Wielkopolsce, na Rusi, czy w południowej Małopolsce. Sytuacja ta ulega radykalnej zmianie na przełomie X i XI w., kiedy tereny te stają się ważną częścią zakresu terytorialnego monarchii wczesnopiastowskiej, pozwalając na strategiczną kontrolę kierunków ekspansji politycznej i gospodarczej: pomiędzy Wielkopolską a Ziemią Krakowską, wybrzeżem Bałtyku a południem, Europą łacińską a Rusią. Sandomierz urasta wówczas do rangi jednego z głównych ośrodków państwa – sedes regni principales, umożliwiającego ekspansję ku wschodowi i południu. W XI-XII w. stanowi kolejno: ośrodek prowincji wczesnopiastowskiej, w XII w. ośrodek kasztelanii i siedzibę jednego z archidiakonatów diecezji krakowskiej, a w XII-XIII w. stolicę księstwa dzielnicowego.

Referat będzie dotyczył znaczenia grodów w ustroju zarówno zjednoczonej monarchii piastowskiej, jak też księstw dzielnicowych, w oparciu o źródła pisane, z uwzględnieniem perspektywy historyczno-ustrojowej i otwartości na dialog z archeologami oraz przy założeniu komplementarności względem syntetycznego tekstu Franciszka Dąbrowskiego z 2018 roku o podobnej tematyce. Podjęta zostanie w nim próba określenia, jaki zakres funkcji grodów różnego szczebla znajduje bezpośrednie odzwierciedlenie w źródłach pisanych, jaki da się odtworzyć w oparciu o pewne generalne założenia oraz które z tych założeń przyjmowanych w dotychczasowej historiografii pozostają słuszne.

W Wiślicy znajdują się dwa wczesnośredniowieczne grodziska. Jedno z nich, tzw. grodzisko „na łąkach”, położone jest na wychodni skałki gipsowej w porośniętym łąkami starorzeczu Nidy, kilkadziesiąt metrów na południe od miasta. Drugie, określane jako „Regia”, znajdowało się w płn-zach. części „wyspy miejskiej”, w jej najwyższym punkcie, na obszarze, który później stał się częścią miasta lokacyjnego. Obecność dwóch grodów o zbliżonej chronologii, sugerującej ich czasowe współfunkcjonowanie, budziła pytania o ich wzajemne relacje i podział prerogatyw. Niektórzy przyjmowali możliwość ich równoczasowego użytkowania, zakładając rozdzielność ich funkcji: reprezentacyjno-rezydencjonalną w wypadku „Regii” oraz refugium w odniesieniu do grodziska „na łąkach”. Inni podważali funkcjonowanie obu grodów w tym samym czasie. Z zagadnieniem tym nieodłącznie związane są pytania o to który z grodów był starszy i który został zniszczony w trakcie najazdu w 1135 r. oraz o chronologię palatiów na „Regii”.

W 2025 r. mija 200 lat od pierwszych wykopalisk w Płocku – poszukiwania grobów Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego. Badania archeologiczne, intensywne zwłaszcza w latach 60. i 90. XX w., nadal trwają. Niniejszy tekst jest próbą podsumowania stanu wiedzy i możliwości interpretacji wyników badań archeologicznych, zarówno tych starszych, jak i odkryć dokonanych w ostatnich latach. Szczególny nacisk zostanie położony na kwestię początków grodu, zarówno w kontekście „plemiennego” osadnictwa Mazowsza, jak i budowy struktur wczesnopaństwowych. Scharakteryzowane zostaną przemiany przestrzenne i strukturalne płockiego grodu. Przestawiona zostanie kwestia płockich fundacji kościelnych – istotna ze względu na rolę Płocka jako rezydencji władców i siedziby biskupstwa. Warto także podjąć kwestię miejsca Płocka w sieci szlaków komunikacyjnych państwa piastowskiego.

Kruszwica to miejsce, z którym wiąże się wielowiekowa tradycja historyczna, uznana za jedną z najstarszych w Polsce i dlatego od najdawniejszych czasów, w świadomości Polaków wiązano to miejsce z genezą państwa piastowskiego. Szczególne uwarunkowania przyrodniczo-kulturowe średniowiecznej Kruszwicy i regionu nad Gopłem spowodowały, że studia nad dziejami tego ośrodka zajmują ważną pozycję w historiografii Polski. Na stałe wpisała się Kruszwica w polską historię dynastyczną, budowę państwa piastowskiego i jego struktur. Podczas trwających przeszło 65 lat prac badawczych, przede wszystkim archeologicznych, pozyskano zbiór unikatowych źródeł kultury materialnej. Ich opracowanie, pozwoliło na weryfikację wielu dotychczasowych ustaleń dotyczących początków państwa, powstawania struktur kościelnych, administracyjnych i gospodarczych i poszerzyło istniejącą dotąd wiedzę historyczną o formowaniu się duchowych i materialnych podstaw instytucji władzy i kultu

Nie ma większych wątpliwości, że Wrocław był jednym z najważniejszych ośrodków państwa Piastów. Był jednak także miejscem specyficznym, zarówno ze względu na relatywnie późnią (2. połowa X w.) metrykę jego powstania, jak i szczególne położenie, nieco na peryferiach kształtującego się państwa. Powstaje zatem pytanie, czy Wrocław rozwijał się tym samym rytmem co inne tzw. ośrodki centralne, czy też zachodziły tu zupełnie odmienne procesy społeczno-gospodarcze? Na to pytanie spróbuje się udzielić odpowiedzi śledząc losy grodu wrocławskiego od czasu jego powstania, po upadek znaczenia w 1. połowie XIII w. Wzięte pod uwagę zostaną zarówno okresy stabilne, jak przełomowe momenty w dziejach tego ośrodka, w porównaniu do innych, ważnych grodów państwa Piastów.